استاد خلیل الله خلیلی (زاده ۱۲۸۶ هجری خورشیدی در کابل – درگذشته ۱۳۶۶ در اسلام‌آباد)، از برجسته‌ترین چهره‌های ادبیات کلاسیک معاصر افغانستان است که با آثار منظوم و منثور خود، جایگاهی بی‌بدیل در فرهنگ فارسی‌زبانان یافته است. وی با تبحر در شعر، نثر، تحقیق‌های ادبی و فلسفی، نه‌تنها در افغانستان بلکه در ایران و کشورهای دیگر نیز مورد توجه و احترام اهل ادب قرار گرفت.
خلیلی در باغ جهان‌آرای کابل چشم به جهان گشود. پدرش، محمدحسین‌خان مستوفی‌الممالک، از رجال برجسته عشیره صافی و وزیر مالیه در دوره امیر حبیب‌الله خان بود. مادرش نیز از خاندان‌های معتبر کوهستان پروان به‌شمار می‌رفت. در یازده‌سالگی، پدرش به دستور امان‌الله خان اعدام شد و اموال خانواده مصادره گردید. خلیلی پس از آن به قلعه صدق‌آباد تبعید شد و دوران نوجوانی را در تبعید و محرومیت گذراند.
با وجود محرومیت از تحصیل رسمی، وی به‌صورت غیررسمی نزد استادان برجسته زمان، علوم دینی، ادبیات فارسی، منطق، حدیث و تفسیر را فراگرفت و در شعر و ادب دری از ملک‌الشعرای بی‌تاب بهره برد.
خلیلی فعالیت حرفه‌ای خود را با تدریس در مکتب‌خانه میر بچه کوت آغاز کرد و سپس به وزارت مالیه راه یافت. او در دوره‌های مختلف، مناصب مهمی چون مستوفی ولایت مزارشریف، مدیر شعبه تحریرات، معاون دانشگاه کابل، رئیس مطبوعات، مشاور مطبوعاتی شاه، نماینده مجلس، و سفیر افغانستان در عربستان سعودی، عراق و چند کشور عربی دیگر را برعهده داشت.
در دهه ۱۳۴۰ خورشیدی، وی با تشکیل حزب وحدت ملی و رهبری جبهه ملی، به مبارزه سیاسی علیه نفوذ کمونیسم در افغانستان پرداخت. این حزب با گرایش اسلامی و مردمی، نقش مؤثری در بیداری سیاسی جامعه ایفا کرد.
پس از کودتای کمونیستی ۷ ثور ۱۳۵۷ و اشغال افغانستان توسط شوروی، خلیلی نیز مانند بسیاری از هم‌وطنانش آواره شد. مدتی در نیوجرسی آمریکا اقامت داشت و سپس به پاکستان رفت و در کنار مهاجران افغان، به فعالیت‌های فرهنگی و سیاسی ادامه داد.
خلیل الله خلیلی در مجموع ۶۲ اثر منظوم و منثور در عرصه‌های مختلف هنر، ادب، سیاست، فلسفه و عرفان دارد که بیشترشان در داخل و خارج از افغانستان به چاپ رسیده است. دیوان اشعار او سرشار از همدردی با مظلومان جهان چون فلسطین و ویتنام و تجلی‌گاه آرمان‌های آزادی‌خواهانه افرادی چون سید جمال‌الدین اسدآبادی و اقبال لاهوری است.
وی همچنین در تصحیح و معرفی اشعار شاعران بزرگی چون بیدل دهلوی سهم بسزایی داشت. غزل‌هایش با زبانی روان و دلنشین، متأثر از سبک بازگشت ادبی ایران، به خوانندگان حس آشنایی و انس می‌بخشند. سبک شعری او سنتی، روان و متأثر از سبک بازگشت ادبی ایران بود. وی هیچ‌گاه به شعر نو گرایش نشان نداد و همواره در قالب‌های کلاسیک شعر سرود. آثارش در کشورهای مختلف از جمله ایران، پاکستان، هند، تاجیکستان، مصر، ایتالیا و فرانسه ترجمه و منتشر شده‌اند.
خلیلی نشان درجه اول معارف افغانستان را دریافت کرد و از فرهنگستان فرانسه نیز نشان افتخار گرفت. او با ادبای برجسته ایرانی چون بدیع‌الزمان فروزانفر، محمدتقی بهار، رهی معیری و حبیب یغمایی ارتباط علمی و ادبی داشت و دوبار به ایران سفر کرد.
خلیل الله خلیلی بیش از ۶۰ اثر ادبی و تحقیقی در زمینه‌های شعر، عرفان، تاریخ و سیاست نگاشته است. دیوان اشعار او سرشار از همدردی با مظلومان جهان چون فلسطین و ویتنام و تجلی‌گاه آرمان‌های آزادی‌خواهانه افرادی چون سید جمال‌الدین اسدآبادی و اقبال لاهوری است. آثار پژوهشی وی از جمله «سلطنت غزنویان»، «احوال حکیم سنایی»، «از بلخ تا قونیه»، و «عیاری از خراسان» مورد استقبال جامعه علمی قرار گرفته‌اند.
استاد خلیل الله خلیلی در اردیبهشت ۱۳۶۶ در شهر اسلام‌آباد درگذشت. پیکرش پس از ۲۵ سال به کابل منتقل شد و در جوار آرامگاه سید جمال‌الدین اسدآبادی در محوطه دانشگاه کابل با تشریفات رسمی به خاک سپرده شد. در مراسم خاکسپاری مجدد، شخصیت‌های فرهنگی، اعضای خانواده و دوست‌داران وی حضور پررنگی داشتند.
آثار خلیل الله خلیلی
- عقاب زرین، طبع كابل (1974)
- قرائت فارسی، برای صنوف یازده و دوازده (دوجلد طبع كابل)
- دیوان اشعار – جلد اول طبع كابل
- دیوان اشعار، به كوشش امیدوار هراتی، تهران، ۱۳۴۱
- مجموعه اشعار، تهران، بنیاد فرهنگ ایران، ۱۳۷۲
- هرات، (آثار و رجال‌ها) عربی طبع بغداد
- رباعیات، طبع كابل و طبع لندن با ترجمهٔ انگلیسی و عربی
- کتاب «آثار هرات» در جغرافیا، تاریخ و معرفی دانشمندان و هنرمندان هرات در سه جلد چاپ مطبعه فخریه سلجوقی، هرات سال ۱۳۰۹
- برگ‌های خزانی، طبع كابل (1352)
- ترجمه یك قسمت تاریخ فتوحات اسلامی – طبع هرات
- احوال و آثار حكیم سنایی – چاپ نخست ۱۳۱۵ – چاپ دوم ۱۳۵۶
- تنقیح ادبی و نگارش ترجمه و تفسیر ۱۲ جزء اول تفسیر شریف كه از اردو به دری ترجمه شده و به تفسیر كابلی شهرت دارد.
- سلطنت غزنویان، چاپ كابل ۱۳۳۳
- کتاب «فیض قدس» – پیرامون زیستنامه و آثار حضرت بیدل، چاپ انجمن تاریخ، سال ۱۳۲۴
- پیوند دل ها (ضمیمه برگ‌های خزانی) شرح مسافرت استاد خلیلی به ایران و خطابه در تالار موزهٔ ایران باستان و دبیرستان فروغ مشهد– تهران ۱۳۳۶
- نی نامه– نكاتی پیرامون زیستنامه مولانا جلال الدین محمد بلخی و مثنوی معنوی– تحشیه و تعلیق بر نی نامه مولانا یعقوب چرخی – و رساله النائیه نورالدین عبدالرحمن جامی (1352)
- نورهان، خطابه خلیلی در بازگشت از ایران در تالار ریاست مطبوعات ۱۳۲۶ مطبعه معارف
- درباره یك نسخه قدیم كلیات حكیم سنایی: معرفی نسخه قلمی و بحث انتقادی پیرامون روشن ساختن نكاتی در زمینه حیات و اشعار سنایی به استناد آن چاپ، ۱۳۳۸ از طرف وزرات تجارت
- یمگان – رساله یی در زمینه معرفی و تثبیت مزار حضرت حكیم ناصر خسرو در یمگان بدخشان به استناد وثایق بدست آمده از متولیان مزار حكیم چاپ نخست عقرب ۱۳۳۸ مجله ژوندون. چاپ سوم ضمیمه شماره(۱۴) مجله حجت ۱۳۶۹
- از بلخ تا قونیه– ترجمه از اخبار و احوال مولانا جلال الدین بلخی كه از شرح و متون معتبر به گونه التقاطی اختصار و تهیه شده است. چاپ مطبعه دفاع ملی
- درویشان چرخان– كه با بیان محمد شریف مترجم سفارت افغانی در بغداد بوسیله خلیلی نگارش یافته و در سال ۱۳۵۵ چاپ شده است
- رساله «آرامگاه بابر»، طبع كابل
- فقهای لغمان در بغداد، به گونه رساله جداگانه به نام (الفقهای الغمانیون فی بغداد) در بغداد
- ابن بطوطه فی افغانستان، به زبان عربی چاپ بغداد سال ۱۹۱۸
- پیر بزرگ، ترجمه یك مقاله تحقیقی از مطبوعات عراق درباره غوث الاعظم شیخ عبدالقادر جیلانی قدس سره كه متن های فارسی دری و پشتوی آن تحت عنوان لوی پیر در كابل به گونه رساله جداگانه به چاپ رسیده است.
- داستان كوتاه «زمرد خونین» (کابل 1355)
- مسكوكات دوره هوتكی، درمورد سكه های عصر هوتكی كه به گونه مقاله های تحقیقی به زبان فارسی در مجله ژوندون چاپ شده و بعد به زبان عربی به گونه رساله جداگانه در بغداد چاپ شده است.
- فهرست كتب مخطوط كتابخانه سلطنتی در ۴۰۰ صفحه
- گزارش حیات در سه جلد
- یار آشنا، (علاقه علامه اقبال به افغانستان) با ترجمه اردو، به كوشش و ترجمه ببرك لودی مجاهد افغانی
- نیایش، به كوشش ببرك لودی مجاهد افغانی
- مسجد جامع هرات
- پنجشیر و قهرمان مسعود
- ماتم سرا
- نخستین تجاوز روسیه در افغانستان
- ایاز از نگاه صاحبدلان
- ناهید و دختران قهرمان كابل
- زمزم اشك
- رمان «عیاری از خراسان»: امیر حبیب‌اللّه خادمِ دین رسول‌اللّه (داستان گونه‌ای از زندگی، مبارزات، و قدرت گرفتن حبیب‌اللّه‌خان؛ 1359ش)
- از سجاده تا شمشیر
- از مدرسه تا سنگر
- بهشتی كه در آتش سوخت؛ درباره کشور افغانستان وطن خود استاد خلیلی
- سوزن زر و جامه سپید
- غوث الاعظم
- سرور راستان
- به بارگاه محمدی
- تجلیل سالگرد امام ربانی(ره)
- كاروان اشك (تهران، ۱۳۵۲)
- داستانی از داستان‌ها
- مادران گلگون كفن
- جشن آزادی ملت پاكستان
- پیام سلطان محمود
- مجموعه شعر «اشك ها و خون‌ها»
- جام نیاز، به تقریب مولود فرخنده نبوی
- تفسیر قرآن کریم دوازده جزء اول یک جز آخر (طبع کابل)
- یک نسخه مخطوط از کلیات سنایی کابل
- منظومه ستارگان (کابل)
- کلیات ابوالمعانی میرزا عبدالقادر بیدل (مقدمه)
- دیوان بیدل دهلوی (تصحیح)
- ترجمه تفسیر قرآن کریم اثر شیخ الهند محمود الحسن از زبان اردو به فارسی (کابل، بی‌تا)
- زرّین گوربت که تنها اثرشان به زبان پشتو است، می‌باشد (۱۹۷۴)
- سرود خون که گزیدۀ آخرین سروده‌های اوست (تهران، ۱۳۶۸ش)
- در بارگاه سعدی؛ این اثر را استاد خلیلی در سفری که در کشور ایران و در شهر شیراز داشته است نوشته است. بیشتر در این کتاب استاد از دل تنگی خود و از بی وفایی زمانه شکایت نموده است و یک قصیده‌ی مشهور هم در این باره دارد.
- شب‌های آواره
آثار چاپ ناشده:
- قهرمان كوهستان
- خواجه سبز پوش
- نماز عاشقان
- پادشاه و دوراهی
- مجموعه شعر «دوشنبه نامه»
- مراسلات
- زندگی در روستا
- رویت ها و روایت ها (سه جلد)
- بلخ در ادب عرب
- ابوزید بلخی
- سفرای افغانستان (از محمود تا محمود)
عناوین برخی از مقالات:
- مقدمه بر رساله مدفن امام یحیی نوشته محمد طاهر نسیم كه درسال ۱۹۷۶ در بغداد به نشر رسیده است.
- مقدمه بر دیوان غزلیات محمود نفیسی بر تاریخ افغانستان، مجله آریانا سال اول شماره دوم اول حوت ۱۳۲۱
- سجاوند كجاست و سجاوندیان كه بودند؟ مجله آریانا سال اول شماره چهارم ثور ۱۳۲۲
- سجاوند و سجاوندیان- مجله آریانا سال اول شماره هشتم سنبله ۱۳۲۲
- حضرت سلطان ابراهیم عارف بلخی- آریانا سال دوم شماره ۱۲ جدی ۱۳۲۳
- فرخی – آریانا سال سوم شماره نهم- میزان ۱۳۲۴
- ابونصرمشكان رئیس دیوان رسالت – آریانا سال سوم شماره دهم عقرب ۱۳۲۳
- ایاز ایماق – آریانا – سال دوم – شماره یازدهم قوس ۱۳۲۴
- صوفی و نخستین صوفی در اسلام- آریانا سال سوم، شماره دوازدهم – جدی ۱۳۲۴
- یك نسخه تفسیر خطی فارسی – آریانا سال هفتم، شماره اول دلو ۱۳۲۷
- چارعنصر – آریانا سال سیزدهم، شماره های ۱ – ۲ – ۳ – سال ۱۳۲۴
بسیاری از مقالات ادبی، تاریخی، سیاسی و انتقادی او نیز به صورت پراکنده در نشریات افغانستان، ایران، پاکستان، ترکیه، عراق، عربستان، کویت، سوریه و مصر به چاپ رسیده‌اند